Rusya’nın Barok Çağı: Simon Ushakov

Özellikle 17. yüzyılın başlarından itibaren yaygın bir şekilde izlenen Barok sanat, elbette Avrupa’nın her köşesinde aynı denli görülmemiştir. İtalya ve İspanya gibi ülkelerde gerek mimari ve resim gerekse de diğer sanat dallarında yaklaşık olarak belli bir çizgi izleyen Barok sanat, İngiltere ya da Hollanda gibi daha kuzey ülkelerde ve hatta Almanya’da daha yerel bir yolda ilerlemiştir. Ya da Georges de La Tour gibi Fransız veya Gerrit van Honthorst gibi Hollandalı sanatçılar, Caravaggio gibi sanatçılardan esinlenerek bazı harman üsluplar ortaya koymuştur.

15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren üzerindeki ciddi siyasi ve ekonomik baskılardan nihayet kurtulan Moskova Prensliği, hem Tatarlar’ı saf dışı bırakmış hem de Rus topraklarındaki diğer prenslikleri bir kısmını egemenliği altında toplamayı başarmıştır. Bu noktada Büyük Ivan olarak da bilinen Ivan Vasilyeviç, merkezi Moskova Devleti’nin temellerinin atılmasında kilit isim olmuştur. Ivan’ın politikası, 1453 fethinden sonra ciddi bir güç kaybeden Bizans da göz önüne alındığında, I. Konstantin döneminde (4. yy) 2. Roma yani Nova Roma olarak kabul edilen Konstantinopolis’in ardından yeni bir merkez oluşturulması çabasını da beraberinde getirmiştir. Bu çabanın sonucunda da Ortodoks dünyası için açılan yeni kucak Moskova olacaktı.

III. Ivan’dan sonra III. Vasili ve Korkunç Ivan olarak da bilinen IV. Ivan, Moskova’nın yayılması politikasını devam ettirmiştir. 15 ve 16. yüzyıllarda Moskova hem siyasi hem de kültürel anlamda gelişmeye devam eden önemli bir merkez haline gelmişti. Elbette Moskova çevresinde tek başlarına bir iktidar olma amacında başka prenslikler de vardı; ancak Moskova’nın merkeziyetçi politikası çevrede çok ciddi bir tehdit oluşmasına engel olmuştu. Tüm bu olumlu gelişmelere karşın Korkunç Ivan’dan sonra tahta geçen oğlu I. Fyodor‘un 40 yaşında gelen erken ölümü, 14 yıllık taht süresinin ardından beklenmeyen bir felaketi beraberinde getirdi. Bunun en temel sebebi de Fyodor’un tacı miras olarak bırakabileceği bir erkek çocuğunun olmamasıydı. Bu ölüm, ülkede ciddi bir siyasal çözülmeyi de beraberinde getirdi.

Fyodor’un ölümü ile gelen karışıklık dönemi, hanedanlığın taç mücadeleleri arasında zorlukla toparlandığı bir dönem olmuştu. 17. yüzyıl’da Romanov Hanedanlığı ile birlikte devlet yeniden toparlanmaya başlamıştır. Bu radikal değişiklik ile hem uzun soluklu bir süreç başlamış hem de siyasi bir iktidar sağlanmıştır. Muhtemelen Romanovlar’ın müdahalesi olmasaydı, dış saldırılar büyük emekle büyütülen toprakların tekrar param parça olmasına neden olacaktı. 17. yüzyıl ortalarında patriğin katı kısıtlamaları ve sansür uygulamaları kültürel ve sanatsal faaliyetlere bir kösteğe dönüşmüştür. Bu durum hem sarayın işlerini zorlaştırmış hem de ressamların yeni bir anlayış benimsemesini mecburi kılmıştır. Moskova’nın sanat ortamında bu dönemin en önemli hamilerinden biri Stroganov ailesiydi. Onların dışında doğrudan çar için çalışan bazı ressamlar da vardı.

17. yüzyıl Rus resminin öne çıkan isimlerinde Simon Ushakov da çara hizmet eden sanatçılardan biriydi. 22 yaşında sarayın hizmetine giren Ushakov, kısa bir zaman içinde resim departmanının da başına getirtilmiştir. Yaklaşık 30 sene boyunca bu görevi üstlenen sanatçı ikonalar ya da freskler dışında bina, silah ve para tasarımları yaparak da saraya katkı sağlamıştır. Bu biraz da sanatçının kıymetinin bilinmesinden kaynaklanmıştır diyebiliriz. Tabiri yerindeyse saray, Ushakov’un etinden, sütünden olabildiğince faydalanmıştır. Ayrıca Ushakov, dönemin diğer sanatçılarından Yakov Kazanets, Gavrilo Kondratev ve Fyodor Zubov gibi önemli ressamlar ile de çalışmıştır.

Ushakov’un resim sanatı daha çok ikonaları ile öne çıkmıştır. “The Vernicle” ile “Koimesis” eserleri en bilindik ikonaları arasındadır.

 

“The Vernicle” ya da “Veil of Veronica” olarak bilinen eser, 1660 ile 1673 yılları arasında yapıldığı sanılan Bizans etkileri de taşıyan bir ikonadır. Veronica adındaki bir kadın, sırtında çarmıhı ile Golgota Tepesi’ne doğru çıkan İsa’yı görünce onun adına çok üzülür. Yanına gider ve alnını silmesi için ona bir bez uzatır. Bez ile yüzünü silen İsa’nın çehresi beze olduğu gibi geçer. Veronica bezi geri alıp baktığında şaşkınlık içerisinde kalır. Bu eserde de bu konu işlenmiştir.

Ushakov’un “Koimesis” ya da “Dormition of the Virgin” olarak bilinen Meryem’in dünyevi hayatının sonu temalı eseri bir diğer önemli ikonasıdır. 1663 yılında tamamlanan eser, Ushakov’un Bizans esintili renk tonları, altın yaldız ve kompozisyon kurgusunu yansıtır. Normal şartlarda bir 9. ya da 10. yüzyıl Bizans resminde görmenin de mümkün olabileceği mimari tasvirler burada daha detaylı bir şekilde verilse de, figürlerin yüzleri birer Orta Çağ klasiğidir. Figürler ve kurgu bu anlamda akıllara Cimabue ya da Duccio gibi İtalyan Rönesansı’nın önemli ressamlarını getirir.

Moskova Barok’u olarak düşünebileceğimiz bu çizgi, Avrupa’da genel olarak algılanan Barok resmin tabularının ne kadar dışına çıkıldığının da göstergesidir. Her zaman olduğu gibi kültür-sanat, yine siyasal ve dini etkilerle değişime uğramıştır. Barok denildiğinde akıllara gelen Reform ve Karşı Reformasyon sürecinin karşılığı, Rusya’da ve özellikle de Moskova’da çok daha farklı şekilde kendisini göstermiştir.

 

Kapak Resmi: Simon Ushakov, Son Akşam Yemeği, 1684-85